Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ jest wiele uwarunkowań, które mają wpływ na mowę dziecka.
Na kształtowanie mowy dziecka w poszczególnych okresach mają wpływ czynniki, które mogą spowodować czasowe zwolnienie a nawet zahamowanie rozwoju lub jego przyspieszenie. Według B. Kujawy „zbyt wiele czynników wydaje się decydujących o zdolnościach artykulacyjnych, których natura nie pozwala na jednoznaczne określenie czasu ich pojawienia się. Jedyna słuszna droga prowadząca do rozwiązania zagadki mowy ludzkiej to poszukiwanie możliwie szerokiej gamy uwarunkowań, które są niezbędne dla zaistnienia opisywanego zjawiska”. Współczesne teorie dotyczące rozwoju mowy wywodzą się z trzech tradycji:
- biologicznej;
- poznawczej;
- środowiskowej.
Każdy z wymienionych obszarów ma swoje odzwierciedlenie w praktyce i odnajduje swoich zwolenników. Jest wielu sprzymierzeńców teorii poznawczo-rozwojowej, która uważa,
że zasadniczą rolę odgrywa wczesna wiedza i pojęcia ukształtowane przez dziecko, jak
i zwolenników podejścia środowiskowego, którzy podkreślają znaczenie społecznych uwarunkowań oraz modelu biologicznego, według którego każdy człowiek posiada wrodzony mechanizm LAD, który „przetwarza powierzchniową strukturę języka na wewnętrzne głębokie struktury, których rozumienie jest wrodzone”. Rozwój językowy jest uwarunkowany genetycznie, jednakże aby powstała mowa potrzebny jest kontakt z drugim człowiekiem, dlatego tak duży wpływ ma środowisko w jakim żyjemy.
Kształtowanie mowy dziecka – Rozwój dziecka
Według D. Pluty-Wojciechowskiej dziecko przechodzi przez pewnego rodzaju treningi, doświadczenia i ćwiczenia, które mają wpływ na kształtowanie się mowy. Od okresu prenatalnego do okresu postnatalnego dziecko ćwiczy i rozwija przede wszystkim:
- percepcję słuchową (proces słyszenia zostaje zapoczątkowany już w okresie prenatalnym);
- percepcję wzrokową;
- rozwojowe przemiany anatomiczne toru głosowo-artykulacyjnego (wraz
z wiekiem następują zmiany anatomiczne np. pojawienie się zębów, obniżenie się krtani; takie czynniki zmieniają warunki tworzenia się dźwięków mowy); - czynności prymarne (w wąskim zakresie oddychanie, picie i przyjmowanie pokarmów; szerzej rozwój niewerbalnych czynności kompleksu
ustno-twarzo-gardłowego w okresie prenatalnym i postnatalnym np.: mimika twarzy, odczuwanie doznań płynących z jamy ustnej); - tworzenie dźwięków oraz głosek, wykorzystujących tor głosowo-artykulacyjny (np. krzyk, płacz, czkawka, dźwięki przypominające samogłoski czy spółgłoski, głoski w sylabach i wyrazach);
- zdolności społeczno-poznawcze, inaczej mówiąc kulturowe (wspólna uwaga, wspólne zaangażowanie oraz rozumienie intencji), które odnoszą się do nauki przez naśladowanie.
Prawidłowy rozwój mowy w dużej mierze zależy od określonych uwarunkowań biologicznych, czyli filogenetycznego podłoża struktur i funkcji organów, narządów oraz układów odpowiedzialnych za mówienie. I. Michalak-Widera, autorka opracowania pt. „Stymulacja językowa najmłodszych” uważa, iż „mowa dziecka rozwija się prawidłowo pod warunkiem, że sprawność ruchowa dziecka przebiega bez zakłóceń”. W ten sposób podkreśla istotną rolę sprawności fizycznej w życiu dziecka, pokazuje, że praca nad motoryką małą i dużą ma ogromny wpływ na rozwój mowy. Dlatego warto, aby dziecko układało puzzle, sortowało, malowało, rysowało, stosowało różne manualne zabawy, grało w piłkę, tańczyło, jeździło na rowerze i wykonywało wiele innych ruchowych czynności.
Kształtowanie mowy dziecka – Rozwój układu nerwowego
W procesie dojrzewania dziecka istotne jest rozwijanie się jego układu nerwowego, który ciągnie za sobą również rozwój:
- językowy;
- motoryczny;
- postularny;
- zmysłowy;
- poznawczy;
- intelektualny.
Należy pamiętać, iż organizm ludzki jest całością oraz że jedna struktura zależna jest od drugiej. W trakcie dojrzewania mózgu, dziecko zdobywa kolejne poziomy np. siedzenie, chodzenie czy łączenie wyrazów.
M. Michalik wymienia trzy sprawności biologiczne, które według niego warunkują komunikacyjną aktywność człowieka, są to:
- działający bez zakłóceń mózg;
- właściwie funkcjonujący układ nerwowy;
- sprawny słuch.
S. Grabias dodatkowo do percepcyjnych i realizacyjnych czynników związanych
z odpowiednią komunikacją językową dokłada: wydolną pamięć, właściwie działający słuch fonemowy i muzyczny, sprawne kostne i mięśniowe układy narządów mowy.
Kształtowanie mowy dziecka – Czynności biologiczne
D. Pluta-Wojciechowska podkreśla, że w prawidłowym kształtowaniu się mowy znaczącą rolę odgrywają czynności biologiczne w obrębie kompleksu ustno-twarzowego, które mogą przybierać charakter pre- i perilingwalny. Zalicza do nich:
- odruchowe reakcje oralne;
- oddychanie fizjologiczne;
- czynności pokarmowe i picie;
- sposób ułożenia głowy dziecka do snu, leżenia i sposób noszenia na rękach;
- autostymulacja, autobadanie i autozabawy orofacjalne;
- mimika twarzy;
- inne czynności o charakterze fizjologicznym, takie jak: ziewanie, chrząkanie, kaszel, chrapanie;
- parafunkcje, rozumiane jako niekorzystne dla rozwoju narządu żucia i mowy stereotypy ruchowe w obrębie narządu żucia.
Warto podkreślić, że uwarunkowania biologiczne i poznawcze są tylko częścią czynników, mających wpływ na rozwój mowy dziecka. Sądzę, że w dużej mierze to właśnie wyżej wymienione uwarunkowania mogą spowolnić lub zahamować rozwój mowy. Czynniki środowiskowe, o których opowiem w kolejnym artykule, również mają niebagatelny wpływ na kształtowanie się mowy małego człowieka.
Bibliografia:
- Grabias S., Perspektywy opisu zaburzeń mowy, [w:] Zaburzenia mowy,
(red. S. Grabias), Lublin 2002. - Kujawa B., Kto pierwszy przemówił? Uwarunkowania morfologiczne mowy ludzkiej, „Przegląd Antropologiczny” 1995, t. 58.
- Michalak-Widera I., Stymulacja językowa najmłodszych, [w:] Diagnoza i terapia w logopedii, (red. J. Porayski-Pomsta), Warszawa 2008.
- Michalik M., Nowa logopedia a biologiczne uwarunkowania rozwoju i zaburzeń mowy, [w:] Biologiczne uwarunkowania rozwoju i zaburzeń mowy,
(red. M. Michalik), Kraków 2011. - Pluta-Wojciechowska D., Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia logopedyczna wybranych form zaburzeń, Bytom 2017.
- Pluta-Wojciechowska D., Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków 2011.
- Pluta-Wojciechowska D., Wspieranie rozwoju mowy w rodzinie, [w:] Wspieranie rozwoju małego dziecka, (red. J. Skibska), Kraków 2014.
- Zalewska S., Psychopedagogiczne uwarunkowania rozwoju mowy u dziecka, „Studia Gdańskie” 2002-2003, t. 25-26.
